Украинадагы согуштан улам келип чыккан энергетикалык кризис Орусия үчүн да, Евробиримдик үчүн да экономикалык жактан ушунчалык кыйратуучу болушу мүмкүн, акыры дүйнөлүк аренада чоң держава катары тең азайып кетиши мүмкүн.Бул өзгөрүүнүн мааниси - дагы эле түшүнүксүз - биз эки супер держава: Кытай жана Америка Кошмо Штаттары үстөмдүк кылган биполярдуу дүйнөгө тездик менен жылып жаткандайбыз.

Кансыз согуштан кийинки АКШнын бир полярдуу үстөмдүгүнүн учурун 1991-жылдан 2008-жылдагы финансылык кризиске чейин создук деп эсептесек, анда Россия Украинага басып кирген 2008-жылдан ушул жылдын февралына чейинки мезгилди квази көп полярдуулук мезгили катары кароого болот. .Кытай тездик менен өсүп жаткан, бирок Евробиримдиктин экономикалык көлөмү жана 2008-жылга чейинки өсүш - аны дүйнөнүн улуу державаларынын бири катары мыйзамдуу дооматка ээ кылды.Россиянын болжол менен 2003-жылдан берки экономикалык кайра жандануусу жана уланган аскердик күчү аны картага да киргизди.Нью-Делиден Берлинге чейин Москвага чейин лидерлер көп полярдуулукту глобалдык иштердин жаңы түзүмү катары кубатташты.

Орусия менен Батыштын ортосунда уланып жаткан энергетикалык чатак азыр көп полярдуулук мезгили бүттү дегенди билдирет.Орусиянын өзөктүк куралынын арсеналы жоголбосо да, өлкө Кытай баштаган таасир чөйрөсүнүн кенже өнөктөшү болуп калат.Ал эми энергетикалык кризистин АКШнын экономикасына тийгизген анча чоң эмес таасири Вашингтон үчүн геосаясий жактан суук сооронуч болот: Европанын куурашы акыры континентти көптөн бери дос катары санап келген АКШнын күчүн төмөндөтөт.

Арзан энергия - заманбап экономиканын негизи.Энергетика сектору кадимки мезгилде көпчүлүк өнүккөн экономикалар үчүн жалпы ИДПнын бир аз гана бөлүгүн түзсө да, анын керектөөдө кеңири жайылгандыктан, инфляцияга жана бардык секторлор үчүн кошумча чыгымдарга чоң таасир этет.

2020-жылга чейинки он жылдыкта Европанын электр энергиясына жана жаратылыш газына болгон баалар тарыхый орточо баасынан 10 эсеге жакындап калды. Быйылкы массалык көтөрүлүш дээрлик толугу менен Орусиянын Украинадагы согушуна байланыштуу, бирок ал быйыл жайда өтө ысык жана кургакчылыктан улам күчөгөн.2021-жылга чейин Европа (анын ичинде Улуу Британия) жаратылыш газынын 40 пайызга жакыны, ошондой эле мунай жана көмүргө болгон муктаждыгынын олуттуу үлүшү үчүн Орусиянын импортуна көз каранды болгон.Эл аралык энергетика агенттигинин айтымында, Орусия Украинага басып кирээрден бир нече ай мурун энергетикалык базарларды манипуляциялап, жаратылыш газынын баасын көтөрө баштаган.

Европанын энергиясы кадимки убакта ИДПнын болжол менен 2 пайызын түзөт, бирок баанын өсүшүнөн улам ал болжол менен 12 пайызга чейин көтөрүлдү.Мындай чоңдуктагы жогорку чыгымдар Европадагы көптөгөн өнөр жайлардын ишин кыскартып же толугу менен жабылып жатканын билдирет.Алюминий өндүрүүчүлөр, жер семирткич өндүрүүчүлөр, металл эритүүчү жана айнек өндүрүүчүлөр жаратылыш газынын кымбат баасына өзгөчө аялуу.Бул Европа жакынкы жылдарда терең рецессияны күтүшү мүмкүн дегенди билдирет, бирок экономикалык баа канчалык терең өзгөрөт.

Ачык айтканда: Европа жакырланбайт.Анын эли да быйыл кышта тоңбойт.Алгачкы көрсөткүчтөр континенттин жаратылыш газын керектөөсүн кыскартуу жана кышка сактоочу резервуарларды толтуруу боюнча жакшы иштерди аткарып жатканын көрсөтүп турат.Германия менен Франция энергияны керектөөчүлөрдүн ишин үзгүлтүккө учуратууну азайтуу үчүн ар бири ири коммуналдык кызматтарды улутташтырышты.

Тескерисинче, континент туш болгон реалдуу тобокелдик - жай экономикалык өсүштөн улам экономикалык атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн жоготуу.Арзан газ Орусиянын ишенимдүүлүгүнө болгон жалган ишенимден көз каранды жана бул биротоло жок болду.Өнөр жай акырындык менен ыңгайлашат, бирок бул өткөөл убакытты талап кылат жана оор экономикалык дислокацияга алып келиши мүмкүн.

Бул экономикалык кыйынчылыктардын таза энергияга өтүүсүнө же Евробиримдиктин Украинадагы согуштан улам келип чыккан рыноктун үзгүлтүккө учурашына чукул чара көрүүсүнө эч кандай тиешеси жок.Тескерисинче, алар Европанын орусиялык күйүүчү майларга, өзгөчө жаратылыш газына болгон көз карандылыкты өнүктүрүү боюнча кабыл алган мурунку чечимдеринен байкалат.Күн жана шамал сыяктуу кайра жаралуучу булактар ​​акыры арзан электр энергиясы менен камсыз кылууда казылып алынган отундарды алмаштырууга мүмкүн болсо да, алар өнөр жайлык керектөөлөр үчүн жаратылыш газын оңой эле алмаштыра албайт, айрыкча, импорттук суюлтулган жаратылыш газы (LNG), куурдагы газдын альтернативасы бир топ кымбатыраак.Кээ бир саясатчылардын экономикалык бороон-чапкын үчүн таза энергияга өтүүнү айыптоо аракети ушундан улам туура эмес.

Европа үчүн жаман кабар мурдатан болуп келген тенденцияны күчөтөт: 2008-жылдан бери Евробиримдиктин глобалдык экономикадагы үлүшү азайды.Америка Кошмо Штаттары Улуу Рецессиядан салыштырмалуу тез айыгып кеткенине карабастан, Европанын экономикалары катуу күрөштү.Алардын кээ бирлери кризиске чейинки деңгээлге чейин өсүш үчүн бир нече жыл талап кылынды.Ошол эле учурда, Азиядагы экономикалар Кытайдын массалык экономикасы жетектеген көзгө урунган темпте өсүүнү улантты.

Дүйнөлүк банктын маалыматы боюнча, 2009-2020-жылдар аралыгында Евробиримдиктин ИДПсынын жылдык өсүү темпи орто эсеп менен болгону 0,48 пайызды түзгөн.Ошол эле мезгилде АКШнын өсүү темпи дээрлик үч эсе жогору болуп, жылына орточо 1,38 пайызды түздү.Ал эми Кытай ошол эле мезгилде жыл сайын 7,36 пайызга өскөн.Таза жыйынтык Евробиримдиктин глобалдык ИДПдагы үлүшү 2009-жылы Америка Кошмо Штаттары менен Кытайдын үлүшүнөн көбүрөөк болсо, азыр ал үчөөнүн эң төмөнкүсү болуп саналат.

2005-жылы эле ЕБ дүйнөлүк ИДПнын 20 пайызын түзгөн.Эгер Евробиримдиктин экономикасы 2023 жана 2024-жылдары 3 пайызга кыскарып, андан кийин жылына 0,5 пайызга пандемияга чейинки муздак өсүш темпин калыбына келтирсе, ал эми 2030-жылдардын башында бул сумманын жарымын гана түзөт, ал эми дүйнөнүн калган бөлүгү 3 пайызга өсөт ( пандемияга чейинки дүйнөлүк орточо көрсөткүч).2023-жылдын кышы суук болуп, келе жаткан рецессия катуу боло турган болсо, Европанын дүйнөлүк ИДПдагы үлүшү дагы тезирээк төмөндөшү мүмкүн.

Андан да жаманы, Европа аскердик күчү жагынан башка державалардан алда канча артта калды.Европа өлкөлөрү ондогон жылдар бою аскерий чыгымдарды үнөмдөп келишкен жана бул инвестициянын жетишсиздигин оңой менен толуктай алышпайт.Азыр Европанын бардык аскерий чыгымдары - жоголгон убакыттын ордун толтуруу үчүн - экономиканын башка бөлүктөрү үчүн мүмкүн болуучу чыгымдарды алып келет, бул өсүштү андан ары артка тартып, социалдык чыгымдарды кыскартуу боюнча оор тандоолорду талап кылат.

Россиянын абалы Евробиримдиктин абалынан кыйла оор.Ырас, өлкө мунай менен газды экспорттоодон, негизинен Азияга сатуудан дагы эле чоң киреше алып жатат.Бирок узак мөөнөттүү келечекте Орусиянын мунай жана газ сектору Украинадагы согуш аяктагандан кийин да төмөндөп кетиши ыктымал.Орус экономикасынын калган бөлүгү күрөшүп жатат жана Батыштын санкциялары өлкөнүн энергетика тармагын техникалык экспертизадан жана өтө муктаж болгон инвестициялык каржылоодон ажыратат.

Эми Европа Орусияга энергия менен камсыздоочу катары ишенимин жоготкондуктан, Орусиянын бирден-бир алгылыктуу стратегиясы – өз энергиясын азиялык кардарларга сатуу.Бактыга жараша, Азиянын өсүп келе жаткан экономикасы көп.Орусия үчүн бактыга жараша, анын дээрлик бүт түтүк тармагы жана энергетикалык инфраструктурасы учурда Европага экспорттоо үчүн курулган жана чыгышты оңой бура албайт.Энергияны экспорттоо үчүн Москвага бир нече жылдар жана миллиарддаган долларлар талап кылынат жана ал Пекиндин финансылык шарттарына гана таяна аларын түшүнөт.Энергетика тармагынын Кытайга болгон көз карандылыгы кеңири геосаясатка өтүп кетиши ыктымал, бул өнөктөштүктө Орусия барган сайын кичирейген ролду ойнойт.Орус президенти Владимир Путиндин 15-сентябрдагы кытайлык кесиптеши Си Цзиньпиндин Украинадагы согушка байланыштуу “суроолору жана тынчсыздануулары” бар экенин моюнга алуусу Пекин менен Москванын ортосунда буга чейин орун алган бийлик айырмачылыгын кыйытууда.

 

Азык-түлүктүн жетишсиздиги жана колдо болгондордун кымбаттыгы бул аймактарда энергетикага караганда көбүрөөк көйгөй жаратышы мүмкүн.Украинадагы согуш оруп-жыйноолорду жана эбегейсиз зор көлөмдөгү буудайды жана башка дандарды ташуу жолдорун бузду.Египет сыяктуу ири азык-түлүк импорттоочулары көбүнчө азык-түлүктүн кымбатташы менен коштолгон саясий толкундоолордон тынчсызданууга негиз бар.

Дүйнөлүк саясаттын жыйынтыгы – биз Кытай менен Америка Кошмо Штаттары эң башкы эки дүйнөлүк держава болуп саналган дүйнөгө карай жылып жатабыз.Европаны дүйнөлүк иштерден четтетүү АКШнын кызыкчылыгына зыян келтирет.Европа негизинен демократиялык, капиталисттик жана адам укуктарына жана эрежелерге негизделген эл аралык тартипке берилген.ЕБ ошондой эле коопсуздукка, маалыматтардын купуялуулугуна жана айлана-чөйрөгө тиешелүү ченемдик укуктук актыларда дүйнөнү жетектеп, көп улуттуу корпорацияларды Европанын стандарттарына шайкеш келтирүү үчүн дүйнө жүзү боюнча жүрүм-турумун жакшыртууга мажбурлады.Россиянын четтеп кетиши АКШнын кызыкчылыктары үчүн оңдуураак көрүнүшү мүмкүн, бирок Путин (же анын мураскери) өлкөнүн кадыр-баркын жана кадыр-баркын жоготкондо деструктивдүү, атүгүл катастрофалуу жолдор менен жооп кайтаруу коркунучун жаратат.

Европа экономикасын турукташтыруу үчүн күрөшүп жаткандыктан, Кошмо Штаттар аны мүмкүн болушунча колдоого алышы керек, анын ичинде LNG сыяктуу энергетикалык ресурстардын бир бөлүгүн экспорттоо аркылуу.Бул айтканга караганда оңой болушу мүмкүн: америкалыктар энергиянын кымбаттап жаткан өз баасына толук ойгоно элек.АКШда жаратылыш газынын баасы быйыл үч эсе жогорулады жана америкалык компаниялар Европа менен Азиядагы кирешелүү LNG экспорттук рынокторуна кирүүгө аракет кылгандыктан, кымбатташы мүмкүн.Энергияга баалар дагы жогоруласа, АКШнын саясатчылары Түндүк Америкада энергиянын жеткиликтүүлүгүн сактап калуу үчүн экспортту чектөө үчүн кысымга кабылышат.

Алсызыраак Европа менен бетме-бет келген АКШнын саясатчылары Бириккен Улуттар Уюму, Дүйнөлүк Соода Уюму жана Эл аралык Валюта Фонду сыяктуу эл аралык уюмдарда пикирлеш экономикалык өнөктөштөрдүн кеңири чөйрөсүн өстүрүүнү каалашат.Бул Индия, Бразилия жана Индонезия сыяктуу орто державалардын көбүрөөк куугунтуктоосун билдирет.Ошентсе да, Европаны алмаштыруу кыйын.Америка Кошмо Штаттары ондогон жылдар бою континент менен жалпы экономикалык кызыкчылыктардан жана түшүнүшүүдөн пайда көрүп келет.Азыр Европанын экономикалык кыйроосу төмөндөгөн даражада, Америка Кошмо Штаттары кеңири демократияны колдогон эл аралык тартипке болгон көз карашына катуу каршылыкка туш болот.